Jabłonowski Aleksander Walerian (1829–1913), historyk, etnograf i podróżnik. Ur. 19 IV w Goźlinie w pow. garwolińskim. Był najstarszym synem Piotra, z linii podlaskiej Prusów Jabłonowskich, i Marianny z Piotrowskich. Dzieciństwo spędził wraz z braćmi: Julianem (lekarzem) i Władysławem (przyrodnikiem-lekarzem i orientalistą), na Podlasiu, tam ukończył szkołę powiatową w Drohiczynie nad Bugiem (1837–42) i gimnazjum w Białymstoku (1843–7). Studia slawistyki rozpoczął na wydziale Filologiczno-Historycznym Uniw. Św. Włodzimierza w Kijowie (1847–9), a następnie studiował filologię klasyczną i germańską oraz historię w Dorpacie (1849–52). W l. 1853–8 pełnił obowiązki nauczyciela domowego w Kijowszczyźnie i Bracławszczyźnie, nie porzucając zainteresowań naukowych (O prowincyonalizmach etnograficzno-historycznych w dawnej Polsce, „Pisma urywkowe wierszem i prozą J. P. Gromadzkiego” Kijów 1858). J. był w gruncie rzeczy samoukiem. Obdarzony ciekawością wiedzy i chłonną umysłowością, znacznie więcej zawdzięczał osobistym kontaktom naukowym i wieloletnim podróżom niż studiom uniwersyteckim. Wiadomości z zakresu slawistyki i historii poszerzył samodzielnie w czasie studiów, podróży i badań terenowych w l. 1859–61. Rozpoczął je pogłębieniem wiedzy w zakresie historii powszechnej na uniwersytecie w Berlinie, następnie badaniem etnogenezy Słowian w British Museum w Londynie, owocem których była praca wydana w Paryżu, pt. Krytyka poglądu etniczno-historycznego Franciszka Duchińskiego („Przegl. Rzeczy Pol.” 1859). W Brukseli nawiązał kontakt z J. Lelewelem. Po studiach w Sorbonie, Pradze i Wiedniu, gdzie stykał się z F. Miklosichem i W. Karadzičem, interesując się zwłaszcza ludową poezją serbską oraz wpływami Wschodu na kulturę Słowian południowych, odbył podróż do Serbii i Chorwacji (tam poznał J. Strossmayera) oraz na Bałkany. W r. 1861 osiedlił się w Kijowie, gdzie będąc nauczycielem domowym Jana i Karola Brzozowskich (synów Zenona) został wciągnięty przez Stefana Bobrowskiego w prace konspiracyjne młodzieży akademickiej (Związek «Trójnicki»), wśród której J. był postacią cenioną i popularną jako człowiek «przekonań szczerze demokratycznych i postępowych» (Iwański, „Pamiętnik”, s. 116). W jesieni 1862 r. był wybrany, wraz z Edmundem Różyckim, Teofilem Czapskim i Izydorem Kopernickim, na członka komitetu prowincjonalnego Komitetu Centralnego Narodowego «Czerwonych» (tzw. Wydział Wykonawczy Rusi). Za udział w tej organizacji został w r. 1867 zesłany do Kiereńska w gub. penzeńskiej, gdzie prowadził etnograficzne badania plemienia Mordwinów.

Z okresu kijowskiego i krótkiego pobytu w Odessie pochodzą studia J-ego: Rodzina w Polsce, jej rozwój historyczny (lwowski „Dzien. Liter.” 1862) oraz Koleje dziejowego zrzeszania się Słowian nadkarpackich do połowy XV wieku („Kwart. Kłosów” 1877). W r. 1868 uzyskał zezwolenie na stałe osiedlenie się w Warszawie, skąd wyjechał wkrótce w podróż na Bliski Wschód (Palestyna, Syria, Mezopotamia i Kurdystan) i do Afryki (Egipt i Tunis). Wyniki podróży ogłosił J. m. in. w studiach: Ustęp z pamiętnika podróży po muzułmańskim Wschodzie odbytej w 1870 r. („Bluszcz” 1871 nr 23–7, „Tyg. Illustr.” 1872 nr 252–60, 1874 nr 330–9) oraz Wschód muzułmański („Ateneum” 1876 t. 4 z. 10–11), oba przedrukowane wraz z innymi w 6. tomie Pism J-ego. Powróciwszy w r. 1870 do Warszawy, kontynuował pracę publicystyczno-naukową, drukując wiele artykułów i rozpraw w „Bluszczu”, „Ekonomiście”, „Tygodniku Illustrowanym”, „Kłosach”, „Wędrowcu”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Gazecie Polskiej”, „Echu”, oraz w „Ateneum”, którego był współzałożycielem z W. Spasowiczem w r. 1876 i jednym z najczynniejszych współpracowników. W r. 1875 podjął z Adolfem Pawińskim wydawanie wielotomowych Źródeł Dziejowych, zawierających ogromny materiał do dziejów gospodarczych i skarbowych XVI w., przy czym J. był głównie edytorem części publikacji dotyczących dawnych województw ruskich Rzpltej (t. I, V–VI, X, XVII–XXII, W. 1876–1910) oraz zapobiegliwym organizatorem podstaw finansowych wydawnictwa, w czym pomagały mu znajomości w kołach ziemiańskich. Publikację Źródeł kontynuował po śmierci Pawińskiego w r. 1896 i uzyskał za nie (zwłaszcza za t. XXII) w r. 1897 nagrodę Akademii Umiejętności z fundacji Probusa Barczewskiego. Prócz tego rozpoczął, pokonując różne trudności, wydawnictwo pozostałych kopii źródeł Teki A. Pawińskiego i ogłosił ich t. I–II (W. 1897). W l. 1872–92 odbywał częste podróże, głównie na Ukrainę i Bałkany. W r. 1886 przebywał również w Konstantynopolu. Opublikował w „Słowniku Geograficznym” szereg artykułów dotyczących Ukrainy, Wołynia, Wołoszczyzny, Zaporoża itp., współpracował z „Wielką Encyklopedią Ilustrowaną”, „Kwartalnikiem Historycznym”, „Miesięcznikiem Heraldycznym” i „Przeglądem Historycznym”. Do swych zainteresowań historyczno-etnograficznych powrócił w rozprawie Najnowsze teorje heraldyczne pochodzenia polskiego społeczeństwa szlacheckiego ze stanowiska etnograficznego („Wisła” 1891 t. 4), krytykując poglądy Antoniego Małeckiego i Franciszka Piekosińskiego na źródła i runiczny charakter heraldyki litewsko-ruskiej, oraz w syntezie Jana Karłowicza „Lud, rys ludoznawstwa polskiego” (Lw. 1906), gdzie J. opracował rozdział poświęcony zagadnieniom geografii i etnografii Ukraińców (Małorusinów). W lecie 1905 r. przebywał J. u Zygmunta Glogera w Jeżewie, pomagając mu w badaniach etnograficznych. Niestrudzony w pracy ogłaszał J. w tym okresie wyniki swych długoletnich badań; były to: Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej – Epoka przełomu z wieku XVI na XVII-sty Dział 2, Ziemie ruskie (W. 1899–1904), dający obraz stosunków majątkowych własności ziemskiej, a będący pierwszym tego rodzaju przedsięwzięciem w nauce polskiej, oraz w ujęciu zarysowym Historia Rusi Południowej do upadku Rzeczypospolitej Polskiej (Kr. 1912). Wreszcie, do najcenniejszych prac J-ego zaliczyć należy opracowanie z okazji jubileuszu 500-lecia UJ Akademia Kijowsko-Mohilańska. Zarys historyczny na tle rozwoju ogólnego cywilizacji zachodniej (Kr. 1899–1900). Prace dawniejsze wydane zostały zbiorowo w Pismach J-ego (W. 1910–1913, I–VII). Schyłek życia przyniósł J-emu szereg godności i zaszczytnych wyróżnień. W r. 1892 został członkiem rzeczywistym Tow. Historycznego im. Nestora w Kijowie, 4 V 1894 r. członkiem korespondentem Akademii Umiejętności w Krakowie (13 V 1903 członkiem czynnym zagranicznym tejże) oraz Tow. Historii i Starożytności Rosyjskich w Moskwie. W r. 1905 był współzałożycielem i współredaktorem „Przeglądu Historycznego”. W r. 1905 został pierwszym prezesem Tow. Miłośników Historii w Warszawie, a w r. 1908 prezesem Tow. Naukowego Warszawskiego. W r. 1912 Uniwersytet Lwowski nadał mu doktorat filozofii honoris causa; członkostwami honorowymi obdarowały J-ego: Tow. Miłośników Historii i Tow. Historyczne we Lwowie z okazji jubileuszu 50-le-cia pracy naukowej, obchodzonego uroczyście 12 V 1908 r. w Warszawie. J. wystąpił na drugim Zjeździe Historyków Polskich we Lwowie (1890) z referatem pt. Wołoszczyzna, Mołdawia a Multany oraz na trzecim w Krakowie (1900), gdzie przedstawił założenia atlasu ziem ruskich Rzeczypospolitej XVI w. Brał również czynny udział w międzynarodowych kongresach historycznych: drugim w Rzymie (1903) i czwartym w Londynie (1913), zapoznając uczonych z metodą własnych badań i prac w zakresie geografii historycznej i kartografii. Dn. 23 V 1913 r. został członkiem honorowym The Royal Historical Society w Londynie. Podczas pobytu na Limanie Kujalnickim koło Odessy nabawił się zapalenia płuc i zmarł 22 VIII 1913 r., pochowany w Warszawie.

Wielotematyczny i obszerny dorobek J-ego powstały na przestrzeni kilkudziesięciu lat przedstawia dziś niejednolitą wartość naukową. Dokładną analizę przeprowadził bliski mu Tadeusz Korzon („Kwart. Hist.” 1914), oceniając naj-pozytywniej późniejsze historyczne, etnograficzne, geograficzne i językoznawcze prace J-ego, poświęcone dziejom Rusi, a wśród nich szczególnie rozprawę Lud małoruski („Polska, obrazy i opisy” Lw. 1906 I), Akademię Kijowsko-Mohilańską oraz Historię Rusi Południowej. Dyskusyjne są natomiast dane dotyczące stosunków ludnościowych w Polsce XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym (t. VIII i IX), Ziemie ruskie, W. 1889–1894, (Źródła Dziejowe XIX i XX) biorąc pod uwagę ówczesną metodę obliczeń oraz wnioski uogólniające J-ego, przyjęte z posiadanych materiałów źródłowych. Szczególne miejsce wśród dzieł J-ego zajmuje Atlas historyczny, oceniony bardzo pozytywnie przez Ignacego Baranowskiego („Ziemia” 1913), wstrzemięźliwiej przez Franciszka Bujaka („Kwart. Hist.” R. 19: 1905 s. 626), a krytycznie przez Tadeusza Korzona: «żadna wszakże z tych pięknych map nie przedstawiała rzeczywistego stanu rzeczy» („Kwart. Hist.” R. 28: 1914 s. 167). W zamierzeniu J-ego monumentalny Atlas miał na celu kartograficzne ujęcia własności ziemskiej w Polsce końca XVI w. i stanowił niejako kontynuację, a zarazem syntezę Źródeł Dziejowych. Niewątpliwie był punktem wyjścia dla późniejszej polskiej kartografii historycznej.

Estreicher; Finkel, Bibliografia; Korbut; Bibliografia historii Polski 1815–1914, W. 1954 T. wstępny; Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; Taszycki W., Bibliografia onomastyki polskiej, Kr. 1960; Dobrowolski M. Nałęcz, Bibliografia dzieł A. J-ego, „Przegl. Hist.” T. 17: 1913 s. 248–53; W. Enc. Ilustr.; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Bolš. Sov. Enc. izd. 2; Masarykův Slovnik Naučny, Praha 1927 III; Ottův Slovnik Naucný Nové-Doby-Dodatky, Praha 1934 III svazek 1; Zieliński S., Słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich; Boniecki; – Baranowski B., Libiszowska Z., Problem narodowowyzwoleńczej walki ludu ukraińskiego w XVII w. w historiografii polskiej, „Kwart. Hist.” R. 61: 1954 nr 2 s. 204–6; Baranowski I., Największe dzieło A. J-ego, „Ziemia” T. 4: 1913 s. 630–2; Bystroń J. S., Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie 1147–1914, Kr. 1930; tenże, Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Wyd. 2., W.–P. 1939; Gawroński-Rawita F., Rok 1863 na Rusi, Lw. 1903 II 169–70; tenże, Stefan Bobrowski i dyktatura Langiewicza w roku 1863, „Przegl. Narod.” T. 13: 1914 s. 291–2; Kochanowski J. K., Przedmowa do: Pisma A. J-ego, W. 1910 I (fot.); Korzon T., A. J., „Kwart. Hist.” R. 28: 1914 s. 145–180; Król K., Z dziejów ofiarności na cele naukowe na obszarze Królestwa Kongresowego, „Nauka Polska” T. 6: 1927 s. 244–5; Semkowicz W., Rozwój nauk pomocniczych historii w Polsce, Kr. 1948 s. 25, 33–4; Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii polskiej, Kr. 1948 s. 51, 76–7; – Avejde O., Pokazanija i zapiski o pol’skom vosstanii 1863 goda, Moskva 1961; Iwański A., Pamiętnik 1832–1876, W. 1928; J. A., Autobiografia, Wyd. F. Bujak, „Kwart. Hist. R. 53: 1939–1945 s. 8–49; tenże, Wyjaśnienie (dot. „Tek Pawińskiego”), „Kwart. Hist.” R. 18: 1904 s. 190–1; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1959 III; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I (fot.); Łążyński M., Sto lat bez mała – Wspomnienia lekarza z lat 1869–1956, W. 1961 s. 144–5; Sowiński L., Z korespondencji L. S. z Aleksandrem Jabłonowskim, Wyd. W. Jabłonowski, „Przegl. Narod.” T. 13: 1914 s. 623–35; Syroczyński L., Z przed 50 lat, wspomnienie b. studenta kijowskiego uniwersytetu, Wyd. 2., Lw. 1914; Talko-Hryncewicz J., Z przeżytych dni (1850–1908), W. 1930; „Rocz. AU” R. 1894/5 [druk.] 1895 s. 25–6, R. 1896/7 [druk.] 1897 s. 115–119, R. 1903/1904 [druk.] 1904 s. 18, R. 1913/1914 [druk.] 1914 s. XLIX; „Spraw. AU” T. 18: 1913 nr 8 s. 1; – B. PAN w Kr.: rkp. 2180 t. 1–5 (Biografia [Pamiętniki] Dra Władysława Jabłonowskiego).

Wiesław Bieńkowski